Allereerst een inventarisatie van de aanwezigen: vier schermen, in het publiek veel ontwerpers, een aantal journalisten en één bezoeker die beide disciplines verenigt, en vijf sprekers: TINKEBELL, Sophie Tendai Christiaens, Daniëlle Arets, Mirjam Zweers en Abel Enklaar.
De aanwezigheid van professionele ontwerpers en journalisten in de zaal zorgde voor een goede balans en de mogelijkheid om direct de diepte in te kunnen. De grootte van de groep leek precies goed. Het was geen overvolle zaal, dat maakte de bijeenkomst intiem en persoonlijk. Bezoekers stonden hierdoor open om vragen te stellen en eigen voorbeelden te noemen die de inhoud van het gesprek ten goede kwamen. Omdat er veel professionals aanwezig waren, hoefde er niets uitgelegd te worden over het ontwerpveld en de journalistiek, en kon direct over het onderwerp worden gesproken
De immer kleurrijke kunstenaar, schrijver en strateeg TINKEBELL (Katinka Simonse), beet het spits af met de enigszins provocerende opmerking: “De journalistiek stuurt het debat, maar het zijn de makers die de ideeën hebben en niet de journalisten. Ze staat bekend om haar controversiële en onderzoekende performances, installaties en publicaties, die ethische dilemma’s blootlegt rond maatschappelijke onderwerpen als consumptie, dierenwelzijn en duurzaamheid. Haar journalistieke werk schuurt op de grens van kunst, activisme en provocatie; ze haalt er veelvuldig het nieuws mee.
En zij weet als geen ander hoe je in het nieuws kan komen als maker. Al voor de eindpresentatie in haar eerste jaar aan Fontys Hogeschool in Tilburg, stuurde ze een persbericht over haar werk uit, dat een krant als artikel zou kunnen publiceren. Dit herhaalde ze elk jaar. “Pas in mijn vierde jaar belde De Telegraaf met de vraag wat ik het volgende jaar van plan was, zodat ze alvast een artikel over mijn expositie konden inplannen.” Ondernemend als TINKEBELL is, zorgde ze dat haar eindexamenwerk in een galerie en een winkel kon presenteren en dat er meer werd geschreven over haar werk.
Hoe kom je in het nieuws?
Tijdens de meetup gaf ze een soort mini-masterclass: ‘hoe kom je als maker in het nieuws?’ “Door storytelling”, zegt ze. “Fungeer als nieuwsfluisteraar: journalisten willen graag onderwerpen aangereikt krijgen, dus geef ze informatie waarbij je ze het idee geeft dat ze het zelf hebben bedacht.” Ook heb je een grotere kans opgepikt te worden als er een nieuwshaakje is. “Ik kaartte online haat en bedreigingen aan, toen het nog lang niet de huidige vormen aannam, gebruikte het woord fake nieuws nog voordat het een algemene term was, en maakte kunstwerken van de uitstoot van Tata-Steel en bracht daarmee de schade voor het milieu en onze gezondheid onder de aandacht. Dat resulteerde in een reeks artikelen en coalities die oplossingen wilden zoeken”, vertelt ze.
Wat haar stoort is dat de dagelijkse journalistiek snel is; er is weinig tijd en geld voor gedegen onderzoeksjournalistiek. “Ik mis de ruimte voor nuancering en inhoud.” Toch heeft de journalistiek, zeker in tijden van toenemende polarisatie, een grote verantwoordelijkheid (macht?). Ze kan fricties in de samenleving blootleggen, maar ook het publieke debat beïnvloeden. Ze kan bepalen welke stemmen en frames de ruimte krijgen en welke verhalen de voorpagina of het journaal halen. Kan ontwerpdenken helpen om patronen en bubbels te doorbreken, alternatieve perspectieven zichtbaar te maken en ruimte voor verandering te creëren? En kunnen journalisten en ontwerpers samen waardevolle coalities smeden die bijdragen aan een veerkrachtiger democratie? Daarover spraken de vijf uiteenlopende, onderzoekende en ontwerpende vernieuwers die ideëen en oplossingen aandragen voor een duurzamere en gelijkwaardigere samenleving.
Sophie Tendai Christiaens is design researcher bij Stby, een servicedesignbureau dat wordt gedreven door betekenisvolle en positieve veranderingen. Als specialist in design voor de circulaire economie gaat ze journalistiek te werk: “Ik ga altijd uit van lokale verhalen en behoeften van mensen. Ik richt me op het dekoloniseren van ontwerpperspectieven en onderzoek hoe een kritische reflectie op onderdrukking kan leiden tot een breder perspectief en contextuele oplossingen”, zegt ze.
Een voorbeeld is de samenwerking met What Design Can Do (WDCD) bij het aanjagen en versnellen van de transitie naar een meer duurzame en gelijkwaardige samenleving. “Design kan een krachtig instrument zijn om klimaat- en sociale rechtvaardigheid tastbaar te maken. Met gedegen onderzoek kunnen we ontwerpers goed toerusten en discipline-overstijgend laten samenwerken om impactvoller en effectiever te ontwerpen’, meent ze.
Bibliotheek is laatste publieke ruimte
Ook Mirjam Zweers, strategisch manager bij Probiblio, werkt aan een duurzame en gelijkwaardige wereld. Zij benadrukt de unieke rol die de bibliotheek in de maatschappij kan vervullen. “De bibliotheek is de ultieme en misschien wel laatste echte publieke ruimte”, stelt ze. “Pleinen en stations als zichtbare publieke ontmoetingsplekken, vervullen die rol niet meer.” Om het inclusieve maatschappelijk gesprek en democratie in en rond bibliotheken aan te jagen, stimuleert ze co-creatie en koppelt creatieve professionals en een toekomstgerichte blik aan de bibliotheeksector.
Van de bibliotheek naar journalistieke opleiding. Daniëlle Arets, Lector ‘Ontwerpen aan de Journalistiek’ bij Fontys Hogeschool, signaleert stigmatisering van groepen in de maatschappij door woordkeuze of beeldgebruik in de media. Ze onderzoekt hoe design en co-creatie kunnen bijdragen aan innovatie in het medialandschap. Als ontwerpend onderzoeker ontwikkelt ze bijvoorbeeld samen met journalisten, AI-experts, persfotografen, antropologen, onderzoekers, ontwerpers, kennis voor het ontwerpveld en het onderwijs. “De ontwerpende onderzoeksmethoden worden toegepast op actuele journalistieke uitdagingen. Zo creëer je nieuwe verhalen en producten, zoals live journalistiek in het theater of het project ‘Dakloze mensen in de krant’ met Manon van Hoeckel van Het Bouwdepot. ”Dakloze jongeren blijken vaak bang voor journalisten, omdat ze last ondervinden van de manier waarop ze worden gestigmatiseerd, weet Arets. “Het beeld van de ‘probleemjongere’ liggend op een bankje, is niet representatief. Daarom is meer bewustwording en een verbeterslag in de beeldvorming nodig”, weet Arets. Zo is in co-creatie een meer representatieve beelddatabank opgezet (overigens, ook AI genereert stigmatiserende clichébeelden).
Vanuit de zaal voegt Dagan Cohen, oprichter en creative director van bureau voor maatschappelijke verandering CHANGENCY, toe: “Design Challenge ‘Reframe Refugees’ (WDCD) gaat uit van dezelfde gedachte: clichébeelden van desperate, hulpeloze mensen worden almaar rondgepompt, maar op dit platform plaatsen vluchtelingen hun eigen beelden en verhalen.”
Kruisbestuivingen
Abel Enklaar, eindredacteur bij VPRO Medialab, onderzoekt hoe nieuwe technologieën creatieve verhalen mogelijk maken. “Het Medialab biedt ruimte voor journalistieke makers die kruisbestuivingen met disciplines buiten de mediawereld zoeken”, vertelt hij. “Ook met hackathons onder de naam ‘Publieke Pioniers’ verkennen we hoe AI gebruikt kan worden om tools te creëren voor een meer democratische digitale samenleving, waarin algoritmes onze informatievoorziening, communicatie èn verbeelding sturen.”
Het Medialab bouwt samen met onder andere journalisten, ontwerpers, developers, kunstenaars, studenten en onderzoekers, aan nieuwe vormen van een publieke infrastructuur. Het ontwikkelt prototypes die vaak uitgroeien tot innovatieve projecten binnen de publieke omroep. Die ontwerpen helpen onze bubbels doorbreken, brengen burgers met elkaar in contact of ondersteunen democratisch denken en handelen in een gefilterde omgeving.
Enklaar introduceerde Sander Veenhof, AI-verkenner bij VPRO Medialab, als iemand waar hij sinds zijn studie al fan van was. “De tegendraadse denker dropte bij een expositie in het MoMA in New York, kunstwerken op basis van gekke experimenten met auckmented reality. Dat vond ik vet.” Veenhof bedacht Manifest-O-Matic, dat een overvloed aan manifesten vertaalt naar een to do list. Tijdens de Coalitions Meetup schreven de aanwezigen gezamenlijk – en met AI – zo’n manifest op AI.VPRO.nl. “Het is een andere manier van publieksparticipatie om antwoorden te krijgen op vraagstukken”, meent Veenhof.
Bondgenoten voor verandering
Deze avond was de vraag: hoe kunnen we elkaar meer als bondgenoten zien bij het aanjagen van structurele veranderingen in de samenleving en wat is daarvoor nodig? Sophie Tendai Christiaens benadrukte in haar manifestpunt dat dromen en behoeftes van mensen altijd het startpunt vormen en dat dit effectievere designprocessen oplevert. En Enklaar schreef: “Verhalen komen niet meer alleen in taal; taal is lineair en geeft niet altijd de complexiteit van gebeurtenissen weer”, zei hij aan de hand van de manier waarop ze drie dagen studentenprotesten aan de UvA op een effectieve 3D-wijze hebben gereconstrueerd.
Hij had er nog een: “De VPRO als omroep van de toekomst, is niet meer een klassieke zendmast, maar, net als de bibliotheek, een platform voor mensen. We moeten tools creëeren waarmee de ontvanger zelf in staat is goed onderbouwde en afgewogen beslissingen te nemen.” Mirjam Zweers voegde eraan toe: “Vertrouw op ons, want wij vertrouwen ook op jou: we hebben gezamenlijk zeggenschap over de inhoud. Wij moeten geen bevoogdende rol spelen, maar toestaan en erop vertrouwen dat mensen zelf hun verhalen kunnen maken.”
Manifest-O-Matic
Tot slot bood het ‘pauze-nummer’ van Jazzmatazz de zaal de gelegenheid een stelling voor het manifest in te voeren. Daaruit destilleerden Veenhof èn AI een Top 10 van positieve en negatieve manifestpunten, zoals uit de zaal: ‘Journalistiek, geef het publiek zelf de kracht om de wereld te onthullen’, ‘Journalisten moet meer open staan voor meerdere elkaar aanvullende perspectieven en andere vormen van verhalen vertellen.’ En: ‘Journalistiek wordt beter door te luisteren naar de fluisteraars in plaats van, of op z’n minst naast, de schreeuwers.’
Het plan is dat het document de mediaredacties in heel Nederland bereikt. Hopelijk hoeft er niet jaarlijks een persbericht uit, maar pikken journalisten het manifest breed èn direct op, zoals TINKEBELL al bewees dat het succes kan hebben.
