Kick-off Co/Lab: Stille wijsheid als bouwsteen voor morgen

Het verduurzamen van monumentale gebouwen lijkt soms op een spanningsveld te stuiten: tussen behoud en aanpassing, tussen comfort en karakter. Toch dragen deze gebouwen een schat aan kennis in zich; van slimme ontwerpprincipes tot circulaire logica en rituelen die eeuwenlang hebben gewerkt. In dit Co/Lab herwaarderen we die kennis en vertalen we haar naar praktische stappen richting comfort, gezondheid en energiebesparing. Niet door méér techniek, maar door beter te begrijpen wat er al is.

Rosalie Apituley en Tessa Steenkamp werken samen als complementair duo. Met hun verschillende expertises; van artistiek en sociaal ontwerp tot ruimtelijk en technisch ontwerp, brengen zij twee perspectieven samen die elkaar versterken. De komende maanden verdiepen zij zich in de stille wijsheid van erfgoed, om deze om te zetten in nieuwe inzichten, toepassingen en verbeeldingen die eigenaren en gebruikers van monumenten kunnen helpen.

Hieronder vertellen de RCE en de ontwerpers Rosalie Apituley en Tessa Steenkamp over hun verwachtingen en wensen voor dit Co/Lab.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed:

In dit nieuwe Co/Lab staat een andere invalshoek centraal: niet de techniek, maar het gebruik van een monument. Vanuit de onderzoeksvraag ‘What if sustainability starts with stories, not solutions?’ verkent het team hoe de verhalen en stille kennis van monumenten kunnen bijdragen aan comfortabel, gezond en energiebewust wonen. Het Co/Lab is een ‘experiment’ waarin ontwerpers een concept ontwikkelen dat bewoners uitnodigt om beter naar hun gebouw te luisteren. Het eindresultaat kan alle vormen aannemen: van podcast tot campagne, training of spel.

De oproep bleek uitzonderlijk populair: 71 ontwerpstudio’s meldden zich aan, uit binnen- en buitenland. Na een zorgvuldige selectie is gekozen voor de gecombineerde aanmelding van Rosalie Apituley en Tessa Steenkamp van Bits of Space. Tijdens de kick-off werden ze ondergedompeld in de wereld van de RCE. De groep bestond uit verschillende afgevaardigden vanuit het programma Erfgoed & Duurzaamheid, de architectuurhistorici en de bouwkundigen. De dag werd energiek afgesloten onder leiding van de ontwerpers. Zij wilden weten welk vlees ze in de kuip hadden en lieten het team van de RCE een aantal stellingen innemen. Wie zijn de realisten en wie zijn de romantici? Dit leverde leuke inkijkjes op in woongedrag, comfortwens en duurzaamheidsvisie.

De kick off van het Co/Lab was op woensdag 26 november, de zoektocht is dus begonnen!

Rosalie Apituley:

Voor Rosalie Apituley sloot de oproep van dit Co/Lab direct aan op haar praktijk. Zo komen thema’s als oude wijsheden, energiebewust bouwen en meebewegen met de seizoenen samen in haar lopende onderzoek It Giet Oan!. Hierin verkent ze hoe onze samenleving eruit zou zien als we ons energiegebruik weer zouden afstemmen op zon, wind en seizoenslogica, door te schaatsen in de zomer. De vraagstelling van dit Co/Lab voelt voor haar als een natuurlijke verdieping: het verbinden van historische rituelen en erfgoed-kennis met hedendaagse ontwerp- en duurzaamheidsvraagstukken.

De samenwerking met Tessa Steenkamp van Bits of Space ziet Rosalie als een grote meerwaarde. Hun praktijken raken elkaar in thematiek en ontwerpprincipes, terwijl hun specialismen elkaar versterken. Tessa brengt technische en sociaal-ruimtelijke expertise mee; Rosalie voegt artistiek onderzoek, storytelling en social design toe. “Ik kijk ernaar uit om me, samen met Tessa, nieuwsgierig en met open vizier in deze casus te verdiepen,” zegt ze.

Rosalie werkte de afgelopen jaren aan projecten die zichtbaar maken hoe cultuur, gedrag en energie met elkaar verweven zijn. Met It Giet Oan! zette ze een speculatief scenario om in een urgent onderzoeksproject, ondersteund door netbeheerder Alliander en gepresenteerd op Dutch Design Week. In opdracht van de gemeente Deventer ontwikkelde ze een isolatiewedstrijd Wie bouwt de heetste keet?, waarin ze bewoners van Bathmen hielp de kracht van isoleren te begrijpen via een speels participatieproject. In haar werk onderzoekt ze hoe we oude logica, zoals leven met het ritme van seizoenen en schaarste, kunnen herwaarderen in een tijd die gedomineerd wordt door comfort, overvloed en snelheid.

Binnen dit Co/Lab kijkt Rosalie ernaar uit om zich te verdiepen in de wereld van monumenten en de kennis van de RCE. Ze waardeert de combinatie van een helder framework en voldoende creatieve ruimte. “Het is fijn dat het pad is uitgestippeld, maar nog open genoeg om het naar onze hand te zetten.”

Rosalie ziet ontwerpkracht als een sleutel in de energietransitie: niet alleen als technische innovatie, maar ook zeker als sociale innovatie. Gedragsverandering begint bij verbeelding; bij het tonen van mogelijke, prikkelende  toekomsten en het toegankelijk maken van nieuwe ritmes, keuzes en rituelen. Social design biedt volgens haar inzicht én handelingsperspectief, en kan mensen uitnodigen om anders te kijken, denken en handelen. Ontwerpers kunnen daarbij deuren openen die voor instituties soms gesloten blijven.

Bits of Space:

Voor Tessa Steenkamp van Bits  of Space, sluit dit Co/Lab nauw aan op de kern van haar studio Bits of Space: het vormgeven van de relaties tussen mensen, plekken en technologie. In maatschappelijke vraagstukken moet volgens haar aan al deze elementen worden gedraaid om duurzame verandering mogelijk te maken. Juist daarom spreekt het thema van dit Co/Lab haar aan. De energietransitie richt zich veelal op technologische efficiëntie, maar kan, zoals Jevons Paradox laat zien, onbedoeld leiden tot méér verbruik. Door met een sociaal-ruimtelijke blik naar monumenten te kijken, wil Bits of Space onderzoeken hoe de ruimtelijke vormgeving en het sociaal gebruik van oude gebouwen vroeger samen bijdroegen aan duurzaamheid en energie-efficientie. Ze is benieuwd of hier stille wijsheden in verborgen liggen, die een luidere rol kunnen spelen in onze huidige energietransitie.

De afgelopen twee jaar werkte ze aan Inkijkjes in de Energietransitie, een reeks installaties in Amsterdam-Noord die de onzichtbare infrastructuur van warmte en stroom terugbrengen naar de publieke ruimte. De wijk Buiksloterham is een aardgasvrije proeftuin, maar veel van de innovatieve energiesystemen blijven verborgen onder stoepen en achter gevels. Door deze systemen zichtbaar te maken via kijkbuizen, animaties en schilderingen op straat, ontstaat ruimte voor gesprek, nieuwsgierigheid en herkenning. Het project laat bewoners ervaren hoe nieuwe energiesystemen werken, en leert voorbijgangers hoe je energie-efficiente gebouwen kunt ‘lezen’.

Binnen dit Co/Lab kijkt Tessa uit naar het samenwerken met de RCE. Hun expertise over de verhalen, logica’s en ontwerpprincipes die in monumenten besloten liggen, vormt voor haar een rijke basis om nieuwe, ervaarbare vormen te ontwerpen. Ze wil verkennen hoe generaties oude wijsheden opnieuw kunnen worden ingezet om duurzame keuzes concreet, begrijpelijk en invoelbaar te maken.

Ook de samenwerking met Rosalie Apituley ziet ze als een waardevolle aanvulling. Beiden delen de ambitie om de interactie met energie tastbaarder te maken. Ze komen uit verschillende ontwerpdisciplines en referentiekaders: Rosalie is opgeleid als critical artist en Tessa als ontwerper met een technische achtergrond. Dat verschil biedt volgens haar kansen om elkaar te verrijken en gezamenlijk nieuwe invalshoeken te ontwikkelen.

Voor Tessa ligt de kracht van ontwerp in het schetsen en oprekken van onze collectieve verbeelding. De energietransitie raakt vele partijen: bewoners, gebouweigenaren, beleidsmakers, installateurs, energiebedrijven en meer. Juist in die veelstemmigheid is een gedeeld toekomstbeeld essentieel. Ontwerp kan helpen om dat beeld inzichtelijk en uitnodigend te maken, en om bruggen te slaan tussen perspectieven die anders langs elkaar heen bewegen.