“In de torens van Den Haag lossen wij de problemen niet op. Daarom trekken we naar buiten, gaan we op zoek naar mensen bij wie de problemen spelen. Daarbij betrekken we ontwerpers, omdat zij op een andere manier denken. Zij kunnen ons helpen naar ander typen oplossingen te gaan.”
Samen doen en zien wat er al is
Eric Bezem, directeur-generaal Straffen en Beschermen bij het ministerie van JenV, gaf het welkomstwoord. Moderator Tabo Goudswaard interviewde hem over het belang van de ontwerpende aanpak in de route naar een weerbare samenleving.
Naar buiten gaan
“We hebben vernieuwende oplossingen nodig bij de enorme opgaven waar we voor staan”, stelde Eric. “Kijk naar de jeugdbescherming en -zorg. Het ene na het andere rapport verschijnt, waarin we lezen dat het stelsel onvoldoende functioneert.”
“In de torens van Den Haag lossen wij de problemen niet op. Daarom trekken we naar buiten, gaan we op zoek naar mensen bij wie de problemen spelen. Daarbij betrekken we ontwerpers, omdat zij op een andere manier denken. Zij kunnen ons helpen naar ander typen oplossingen te gaan.”
In tegenstelling tot de politiek, die “snel naar een oplossing toe wil”, omarmen ontwerpers het probleem, gaat de bestuurder verder. “Den Haag is vaak verliefd op de oplossing en niet op het probleem. Ik word enthousiast van oplossingen die we zelf helemaal niet op ons netvlies hadden staan én die we met elkaar ook niet hadden kunnen bedenken.”
Erics welkomstwoord was tevens een uitnodiging aan iedereen die ideeën heeft voor de jeugdbescherming. “We hebben echt heel veel denkkracht nodig.”
Ontwerp DNA integreren
Social Designer Eva de Bruijn, van ontwerpstudio We Are Social Rebels, verweefde ontwerp DNA met het DNA van de gemeente Maastricht. In een Co/Lab (voorheen What if…-lab) ging de studio in 2019 samen met de gemeente aan de slag met de ontwerpvraag: wat als buurtbewoners bijdragen aan het bestrijden van ondermijnende criminaliteit in de buurt? Samen met haar collega-ontwerpers en ambtenaren van de gemeente en de eindgebruikers dook Eva in de vraag achter die vraag. Ze betrokken de doelgroep. Zo ontstond het project Onderschat. Een project dat inmiddels is opgeschaald naar de gemeente Venlo.
Tijdens de talkshow liet Eva haar publiek met felgekleurde “false” en “true” kaartjes proeven aan een interactieve interventie die ze met jongeren in de gemeente Venlo ontwikkelde.
“Als je een strafblad hebt voor je 18de dan wordt die zodra je 18 wordt kwijtgescholden” “false” “Als jij je pinpas uitleent aan een vriend of vriendin en die pleegt er fraude mee, ook al weet je dat niet, mag je 8 jaar geen nieuwe bankrekening openen” “true” “Als je naaktfoto’s door stuurt ook al heb je ze niet zelf gemaakt, is dat strafbaar” “true”.
Het gaat niet alleen om oplossingen in het hier en nu, ging Eva verder. “We willen ook bijdragen aan een systeemverandering, aan lange termijn impact. Wij vinden het belangrijk dat de opdrachtgevers met wie wij werken het ontwerpend denken leren en zelf kunnen toepassen.”
Recent integreerde de gemeente Maastricht de ontwerpende werkwijze in de eigen veiligheidsaanpak. Eva: “De wijk in gaan en het veiligheidsnetwerk een gezicht geven, leverde echt wat op. Harde resultaten zoals een wietplantage die werd opgerold. Maar ook zachte resultaten waarbij buurtbewoners de wijkagent begonnen uit te nodigen voor een kop koffie, om zo te horen wat er echt in de buurt speelt.”
Onder pressure
Actuele vraagstukken zijn zorgfraude en ondermijnende criminaliteit in de zorg. Monique van Beers van de onderwijsinspectie, Laura van der Wal van het Openbaar Ministerie en Bas Wijnen van de VNG, vertelden hoe zij via Fieldlabs deze problematieken benaderen.
“De laatste jaren werken er steeds vaker mensen in de zorg zonder de juiste papieren”, legde Monique uit. “Mensen aan het bed zonder enige eraring. Of met criminele intenties de toegang willen krijgen tot een hele kwetsbare groep mensen, zoals binnen jeugdzorg, de gehandicapten zorg en ouderenzorg.”
“De onderwereld, de hardcore ondermijnende criminaliteit is geïnfiltreerd in de zorg”, duidde Bas. Hij gebruikt het woord zorgcriminaliteit. “Na eigen onderzoek zegt de politie dat er op dit moment eigenlijk geen enkel crimineel netwerk meer is zonder een vertakking in de zorg. Laat dat even op je inwerken; de zorg is een verdienmodel voor de onderwereld geworden.”
In een fieldlabs werken politie, ministeries, gemeentes en andere organisaties samen aan een zogenoemde wicked problem, zoals zorgcriminaliteit en zorgfraude.
Interdisciplinaire teams bestaande uit acht experts uit de gehele keten gaan met elkaar aan de slag. “Dat doen we echt under pressure”, vertelde Laura. “Ze moeten heel snel tot een probleemanalyse komen. Waarbij ze de eigen organisatie overstijgen. Vervolgens ontwikkelen ze een interventie en pushen we ze om te gaan doen. Ze ontwikkelen zodoende het lef om iets te gaan doen wat ze spannend vinden. En dat alles in 100 dagen.”
Monique nam deel aan een Fieldlab dat het kopen van nepdiploma’s tegen wil gaan. “We bedachten manieren om een deel van de frauderende stagebedrijven dicht te krijgen.” Dat leidde tot veel informatie over 60 bedrijven waar het team grote zorgen over heeft. Die informatie deelt het team met de Samenwerkingsorganisatie Beroepsonderwijs Bedrijfsleven (SBB), die de certificaten voor erkend stagebedrijf uitgeeft. “We willen de SBB aanzetten tot actie.”
Voor Bas is de fieldlab-methode waardevol. “Het maakt los wat wij met elkaar normaal gesproken (binnen de overheid, red.) niet voor elkaar krijgen. Ik zou het heel fijn vinden als deze methode standaard zou worden.”
Sociale noodpakketten
Van zorgfraude en ondermijnende criminaliteit naar de NAVO-norm van 5% van het bruto binnenlands product (bbp) voor veiligheid. Dat behelst investeringen in defensie maar ook in relevante uitgaven zoals infrastructuur én maatschappelijke weerbaarheid. Hoe kunnen we werken aan die maatschappelijke weerbaarheid? Merlijn Twaalfhoven, kunstenaar, componist, gaf zijn kijk op veiligheid.
Het is, aldus Merlijn, de manier waarop het verhaal tot ons komt. “Bijvoorbeeld het beeld van noodpakketten. Je moet zorgen voor 72 uur aan water, blikken bonen hamsteren, een knijpkat en powerbank kopen. Daarmee wordt ons een verhaal verteld over een bepaald wereldbeeld: je bent op jezelf aangewezen, vertrouw alleen jezelf, je hoeft niemand te helpen, niemand zal jou helpen, jij moet overleven.”
Merlijn gebruikte de term Doomsday Prepping: “Het zijn allemaal spullen die je kan verzamelen voor een noodsituatie. Alleen dán heb je ze nodig.” Er is ook een ander verhaal: Buurt Preppen. Met een sociaal noodpakket bijvoorbeeld. “Wat zou het betekenen als je zorgt dat je bent ingebed in een structuur waarbij je elkaar kan helpen. Waarbij je afhankelijk mag zijn van elkaar. Waarbij je samen kan kijken welke gereedschappen er zijn en wat voor elkaar kunnen doen? Het grote verschil is dat wat er dan gebeurt en ontstaat, nodig is in een noodsituatie, maar ook meteen waardevol is in het dagelijks leven.”
Onbenut innovatiepotentieel
Aansluitend op Merlijn vertelde Luitenant-Kolonel Boy Nefkens-Reiniers over MINDbase. Een onderdeel van de afdeling MIND: Military Innovation by Doing. Het RDM-terrein vormt de thuisbasis voor MINDbase. “Binnen MINDbase zoeken we de connectie met start-ups om vanuit technologische innovatie te kijken wat relevant kan zijn voor defensie.” Naast Rotterdam hebben Groningen, Eindhoven en Enschede een MINDbase.
Boy vertelt, op persoonlijke titel, dat hij de gedachte ondersteunt dat het goed is om onderling zelfredzaam te zijn. “Als defensie hebben we een hele specifieke taak: de samenleving beschermen. In een crisissituatie moet defensie tegen de agressor optreden. Het is dan inderdaad de vraag of we de mankracht en de capaciteiten hebben om in de buurten in de samenleving ondersteuning te bieden.”
De verbinding met de markt en de samenleving is nog wel een uitdaging, stelt Boy. “Defensie is gewend achter gesloten deuren te opereren. ‘Wij doen spannende dingen’, het is onveilig en mensen mogen de informatie niet delen. De oorlog in Oekraïne maakt onder meer duidelijk dat we het als defensie en als land niet alleen kunnen. Wij moeten samenwerken met de markt en industrie om vooruitgang te boeken.”
Boy merkt ook dat er veel onbenut innovatiepotentieel is in de samenleving. “Ik kom veel mensen tegen die graag iets willen betekenen, maar niet weten wat en hoe.” Samen met ontwerpbureau Muzus gaat Boy aan de slag om “iets te verzinnen waarmee iedereen in Nederland kan helpen om defensie te versterken”. Neele Kistemaker, ontwerper bij Muzus, krijgt daarbij alle vrijheid: “We kunnen echt beginnen bij de basis en onderzoeken waar het probleem daadwerkelijk zit.”
Tegenbeweging
Patrick van der Hijden, kwartiermaker weerbare samenleving bij De Publieke Ontwerppraktijk (PONT) wil met de ontwerpende aanpak invulling geven aan de 3600 noodsteunpunten die er verspreid over Nederland moeten komen. Plekken waar je terecht kan voor de eerste behoeften tijdens een crisis. Het demissionair kabinet heeft er in de voorjaarsnota 65 miljoen voor uitgetrokken.
Patrick: “We weten nog helemaal niet hoe deze steunpunten vorm te geven, maar ergens ligt 65 miljoen op de plank. En er wordt heel hard onderhandeld. Terwijl ondertussen mensen in de samenleving al over zo’n noodsteunpunt zijn gaan nadenken.” Tabo: “En we horen net dat defensie met andere dingen bezig is. Hoe gaan we dat met de buurt aanpakken?”
Dat is volgens Patrick de grote vraag. Merlijn vulde aan: “Het is ook een moment waarop het mis kan gaan. Als mensen die al initiatief hebben genomen, gepasseerd worden, voelen ze zich niet gezien. Zo kan er een tegenbeweging ontstaan.”
Ontwerper en strateeg Malique Mohamud, van Concrete Blossom, heeft ruime ervaring met hoe je de ander ziet, betrekt en jezelf als het ware onderdompelt in de leefwereld van de ander. Hij was het met Merlijn eens. “Er kan een tegengestelde beweging op gang komen als je als overheid dat wat er in de samenleving gebeurt niet serieus neemt.”
Concrete Blossom werkt vanuit het idee dat straatcultuur de samenleving continu transformeert. In onder meer de NiteShop, een lab vermomd als buurtwinkel en kapperszaak, dompelen Malique en zijn mede-ontwerpers zich in de leefwereld van de ander. “Mensen wandelen er binnen, maken een praatje. Je hoeft er niets.”
"Het mooie aan ons bedrijf is het broeder- en zusterschap. Je gaat voor elkaar door het vuur. Onder heel moeilijke omstandigheden, met mensen die je misschien nog maar twee, drie weken kent. Als het moeilijk wordt, ben je op elkaar aangewezen. Die lessen kunnen wij meenemen in bestaande sociale constructen.”
Zesbaans snelweg
Terug naar de noodsteunpunten. Hoe kun je de verbinding maken tussen defensie en de burger en burgers onderling, in tijden van conflict maar ook in rustige tijden? Boy: “Het mooie aan ons bedrijf is het broeder- en zusterschap. Je gaat voor elkaar door het vuur. Onder heel moeilijke omstandigheden, met mensen die je misschien nog maar twee, drie weken kent. Als het moeilijk wordt, ben je op elkaar aangewezen. Die lessen kunnen wij meenemen in bestaande sociale constructen.”
Merlijn vergelijkt sociale verbinding met een infrastructuur die nodig is bij een noodsituatie als een zesbaans snelweg. “Laten we ook net zoveel tijd en middelen investeren in deze sociale verbondenheid als we doen in fysieke verbindingswegen.”
Afsluitend deelde Olof Schuring, van JenV, een publicatie uit die het Makerscollectief met Twystra Gudde schreef. “Onze zienswijze op de ontwerpende aanpak in het veiligheidsdomein. Graag ga ik erover met jullie in gesprek, om met elkaar een veilig en rechtvaardig Nederland te maken.”
Tijdens Dutch Design Week, op 23 oktober is de volgende talkshow. Een mooie gelegenheid om het gesprek verder te voeren.
