Co/Lab: Rethinking Waste
Een ontwerpend onderzoek naar afvalstromen in Indonesië.
Een confronterende start in Bantar Gebang
“De reis begon in Bantar Gebang, de grootste vuilstortplaats van Indonesië. Daar ontmoetten de ontwerpers de Women Wastepicker Association (WWCA) en zagen zij hoe mensen letterlijk leven naast bergen afval. Ze werden geconfronteerd met de onrechtvaardige arbeidsomstandigheden van afvalverzamelaars, die vrijwel geen alternatieven hebben en daardoor gevangen blijven in dit werk. Ook spraken ze met activist Resa Boenard, oprichter van BGBJ, een educatiecentrum dat jongeren probeert te bevrijden uit deze vicieuze cirkel. Volgens de plannen voor het afvalbeheer van Jakarta zal Bantar Gebang in 2031 als openstortplaats worden gesloten. Eén ding werd tijdens dit bezoek pijnlijk duidelijk: er is geen toekomst voor dit model van afvalbeheer in Bantar Gebang.”
Samenwerking met WAHU
De volgende halte was WAHU (Waste Hub Indonesia), de samenwerkingspartner en gids tijdens de reis. In de sorteerfaciliteit zagen de ontwerpers hoe plastic zorgvuldig werd gescheiden, schoongemaakt en geperst. In Bandung bezochten ze WAHU’s best presterende hub, waar wekelijks honderden kilo’s afval worden ingezameld. Buurtbewoners leveren hier hun materialen in en krijgen per kilo betaald, zodat het afval niet wordt verbrand of gedumpt, maar daadwerkelijk in het recyclingproces terechtkomt.Inspirerend was onder meer het lokale kerkgenootschap dat na de zondagdienst afval scheidt en de opbrengsten aan goede doelen schenkt. WAHU’s keuze om ook in het weekend open te zijn, bleek een simpele maar effectieve manier om toegankelijkheid te vergroten.
Leren van gemeenschappen
De verkenning werd voortgezet met inspirerende gemeenschapsinitiatieven op het gebied van afvalbeheer. In de wijk RW 07 Joglo, een midden- tot hogere inkomensbuurt, werd sinds 2019 een composteerplek, een afvalbank en een inzamelsysteem voor de hele gemeenschap opgezet. Ongeveer de helft van de bewoners doet inmiddels mee aan het scheiden van afval. Een ophaalsysteem met herkenbare jingles, de afvalbank waar bewoners een financiële beloning kunnen krijgen en verwerking van organisch afval tot compost verlagen de drempel om mee te doen. Zo wordt het voor bewoners relatief eenvoudig om zich aan te sluiten. Toch blijven er uitdagingen bestaan: wisselingen in leiderschap, het ontbreken van afdwingbare regels en de wisselvallige deelname van bewoners. Dit voorbeeld laat zien hoe complex afvalbeheer op gemeenschapsniveau kan zijn, waarbij sociale dynamiek, niet-gereguleerd werk en alledaagse onderhandelingen het uiteindelijke resultaat bepalen.
In RW 03 Cempaka Putih Timur, een buurt met lagere inkomens, ligt de participatiegraad aanzienlijk hoger: bijna 90% van de huishoudens doet mee aan afvalscheiding. Hier is afval scheiden de norm geworden, niet zozeer door de infrastructuur, maar door consistente gedragsverandering, sterk leiderschap en gedeeld eigenaarschap. Omdat de smalle straten grootschalige voorzieningen onmogelijk maken, werd gekozen voor kleinschalige afvalbanken in elk buurtcluster. De gemeenschap investeert bovendien de gezamenlijke opbrengsten in activiteiten voor iedereen, zoals gezamenlijke uitstapjes, wat de onderlinge sociale banden verder versterkt.
Afval is altijd aanwezig, maar de systemen erachter zijn vaak onzichtbaar. In Indonesië zag ik allerlei slimme oplossingen voor schaarse ruimte en het betrekken van bewoners. Wat mij bijblijft, is hoe sterk de Indonesische cultuur samenhang en gemeenschap waardeert. Afval scheiden is daar niet alleen praktisch, maar ook een manier om verbinding te maken.
Inzichten en paradoxen
Tijdens de veldbezoeken kwamen de ontwerpers regelmatig paradoxen tegen in de manier waarop afval wordt aangepakt. Enerzijds zagen ze hoe collectieve actie rondom afvalbeheer een buurt levendig en verbonden kan maken. Anderzijds blijkt dat individuele inspanningen om afval aan te pakken vaak te ingewikkeld en onhaalbaar voelen. Afval is dan ook geen individueel probleem: de meest kansrijke oplossingen liggen in samenwerking. Sociale verbinding kan een katalysator zijn voor beter afvalbeheer, en omgekeerd kunnen afvalinitiatieven uitgroeien tot krachtige middelen om mensen met elkaar te verbinden. De reis mondde uit in een nieuwe centrale vraag, die ook tijdens het symposium werd gepresenteerd: What if we connect through waste?
De kansen voor de toekomst liggen onder meer in het verbeteren van afvalscheiding op huishoudniveau en in het ondersteunen van WAHU om hun collectief gedreven model verder uit te bouwen. Dit vraagt om de juiste infrastructuur, betere toegang en beloningssystemen die lokale leiders in staat stellen om bewegingen vol te houden, totdat ze uitgroeien tot vanzelfsprekende, dagelijkse gewoonten.”
Ik heb zoveel geleerd van Mayra, Noud en Yasmin. Hun manier van werken inspireerde me enorm. Ik kan niet wachten om naar Nederland te gaan en te zien hoe design daar bijdraagt aan duurzaamheid.
In september zetten de Indonesische ontwerpers hun reis voort in Nederland. Daar bezoeken ze afvalinitiatieven, ontdekken ze sociale ontwerppraktijken en werken ze samen met collega-ontwerpers. Deze inzichten worden verwerkt in nieuwe concepten, prototypes en een tentoonstelling — met als doel een sterker en duurzamer afvalmanagementsysteem.
Ik kijk er erg naar uit om naar Nederland te gaan! Afval is een wereldwijd probleem, en het zal fascinerend zijn om te zien hoe afvalsystemen in Nederlandse gemeenschappen werken, terwijl ik ook leer van andere voorbeelden van sociaal ontwerp die ons project kunnen verrijken.
