De Generatiedenkers: Chloé Rutzerveld

In de stille velden naast Eindhoven ligt een dorp, er is drukte bij de visboer op het plein. Een paar straten verderop woont Chloé Rutzerveld. Niet je gemiddelde dorpeling, zij doet onderzoek naar een toekomst waarin we wellicht uitgestorven diersoorten op ons bord kunnen terugvinden, eiwit uit bacteriën en gefermenteerde plantensoorten, die je wat haar betreft volledig kunt ontwikkelen en bereiden naar wensen in smaak, textuur en voedingswaarde. Als de deur voor ons wordt opengedaan, zou je daar echter niks direct van merken. Rutzerveld is op z’n Limburgs gastvrij en nuchter, met sokken in haar slippers en voor de voeten gelopen door de twee teckels van haar ouders, die ons luidkeels verwelkomen. Het is een zonnige dag, we nemen plaats in de achtertuin.

Chloé Rutzerveld groeide op in Limburg, waar ze als jong volwassene haar eerste succesvolle onderneming had: ballonnen vouwen en taart versieren op kinderfeestjes. Verbeelding en de kunst van transformatie zat er vroeg in, wat later werd aangevuld met haar interesse voor wetenschap. Rutzerveld is ondertussen future food designer, inspirational speaker en voormalig creatief leider van de Embassy of Food van World Design Embassies (nu: Coalitions van Dutch Design Foundation). Vanuit haar verschillende rollen bevraagd, onderzoekt en ontwerpt ze nieuwe manieren van voedselproductie en consumptie.

Haar ‘voorproefjes’ van de toekomst zijn meerdere malen terug te vinden in de expositie ‘Space Farming’ in het Evoluon te Eindhoven. Hier vind je bijvoorbeeld Culinair Cellulair, een interactieve installatie waarmee bezoekers een toekomst-gerecht kunnen ontwerpen, gebaseerd op cellen. Dit houdt in dat er voedsel wordt gemaakt van cellen van (uitgestorven of exotische) diersoorten, planten of schimmels, zonder dat er gebruik wordt gemaakt van traditionele landbouwmethoden. In de digitale installatie word je door het hele proces begeleid. Uiteindelijk wordt het gerecht dat je hebt samengesteld op een holografisch scherm getoond. Het is in deze installatie dan wel fictief, maar de technieken zijn er. Zou je dit gerecht eten? Hoe weerspiegelt dit op ons huidige voedselsysteem? De installatie is bedoeld als laagdrempelige vorm van wetenschapscommunicatie; om een breed publiek kennis te laten maken met nieuwe voedselproductie technologieën; het nog onbekende visueel maken en het bespreekbaar maken van ethische vraagstukken.

Tussen hand, tand en AI

Daar, op de eerste verdieping van haar woning is haar atelier aan huis. Er liggen bakken vol met prototypes en mallen; tools en notities verspreid over tafel; aan de muur hangt een gemodelleerde snuit van een leeuw. Hier werkt Chloe momenteel aan een sculptuur van de diepzeehengelvis, die aan een installatie hangt boven tafel en daar rustig heen en weer wiegt. Het modelleren van de vis is een arbeidsintensieve klus waarbij ze zegt haar eigen grenzen steeds weer te moeten verleggen, zowel in het kundig nabootsen van huid en tand als in het behouden van het nodige geduld… Klei, siliconen, gips en epoxy zijn slechts een aantal opties om hyperrealistische modellen tot leven te brengen. Modelbouw is voor Rutzerveld een belangrijke tool om tot de verbeelding te spreken, en dat doet ze niet alleen met fysieke, handgemaakte uitvoeringen. Rutzerveld: “Artificial Intelligence (AI) is een te gek en nuttig medium om de co-creatie mee aan te gaan. Zo heb ik AI ingezet om te helpen in het verbeelden van nieuw voedsel. Juist op het gebied van iets intiems als eten is het soms moeilijk om iets nieuws te bedenken wat er eetbaar en lekker uitziet, maar geen kopie is van iets wat we al kennen.” Voor het project Culinair Cellulair ontwikkelden ze zo, in co-creatie met AI, de visuele interpretaties van toekomstgerechten. Interpretaties die ze daarna weer fysiek vormen gaf met handgemaakte hyperrealistische modellen.

Cellulaire Grenzen

Nederland. Het land van de enorme veestapels en uitgestrekte velden met 1 gewas. Het land waar we het favoriete GVA’tje hebben vervangen met pasta, want zo werelds zijn we. Weliswaar, graag met vlees. Want ondanks dat de vega en vegan cultuur meer en meer mainstream lijkt, eet de Nederlander volgens het CBS gemiddeld 5 keer per week vlees bij het avondmaal. Om 6 uur aan tafel met een stukje vlees erbij; de verjaardag in een kringetje met taart en kaas op een prikker; onze cultuur is onlosmakelijk verbonden met eten. Ook hier, in de tuin bij Chloé Rutzerveld en de twee tekkels, zitten we rondom thee en koffie, met daartussen een goed stuk bananencake. Chloé: “Wat als we het optimaal voeden van ons lichaam – de functionele voedingsstoffen – los zouden koppelen van de sensorische beleving van eten; de smaak, geur, textuur, kleur, bereidingswijze en de culturele gebruiken? Dan staan we wellicht veel meer open voor het alternatief produceren van hoogwaardige grondstoffen, waarna we de beleving weer kunnen toevoegen. En ja, dat is een hele pragmatische manier van kijken. Zo doen wij dat niet”.

De bananencake wordt ondertussen opgedeeld in ongelijke stukken, en cultuur getrouw verder opgedeeld omdat we eerlijk zullen delen. In plaats van bananenbrood zouden we in de toekomst ook een stuk kweekvlees kunnen delen of ieder onze eigen eiwitformaties bij ons hebben, toegespitst op onze persoonlijke benodigdheden. Er zijn genoeg technieken om een duurzaam en gezond voedselsysteem te ontwikkelen. In Nederland lopen wij voorop in innovatie. Er wordt nagedacht over alles wat vernieuwend is; en in de biotechnologie en de eiwittransitie worden aan de lopende band patenten aangevraagd en investeringen gedaan. Rutzerveld: “Maar in Nederland zie je ook een enorme tweedeling. We lopen dan wel voorop in innovatie maar als het gaat over implementatie en wet- en regelgeving lopen we ongelofelijk achter.” Doordat Nederland veel inkomsten ontvangt vanuit de export van vlees, zuivel en landbouwproducten, is het ingewikkeld en politiek beladen om producten op de markt te brengen die uit een lab komen. Laat staan dat deze producten nieuwe vormen, smaken en texturen hebben. De grote, conservatieve bedrijven hebben het voor het zeggen en daarbij moet opschaling binnen 2 jaar winstgevend zijn.

We zoomen dieper in op kweekvlees. Ofwel ‘echt’ vlees, maar dan ontwikkeld door een proces waarbij cellen uit een dier worden gehaald, die vervolgens worden opgekweekt  door het toevoegen van voedingsstoffen zoals eiwitten, suikers en vetten. “De grootste interesse voor het implementeren van dit soort innovaties zijn op plekken die een onstabiele voedseltoevoer hebben of grotendeels afhankelijk zijn van import. Denk hierbij aan de food desserts in de VS, Israël en Singapore. Singapore is dan ook het eerste land waar kweekvlees werd toegestaan op de markt.” vervolgt Rutzerveld. Ondertussen is de kweekvleesrevolutie ook daar aan het haperen, opschaling blijkt ingewikkeld waardoor het lastig is om er een betaalbaar en echt duurzaam product van te maken. Zodoende zijn kweekvleesproducenten  aan het experimenteren  met plant-based ingredients. Het nieuwe hybride product bestaat voor slechts 3% uit dierlijke cellen. En die lijken dan opeens verdomt veel op wat hier in de supermarkt te vinden is, zoals kipstuckjes met ‘ck’, gemaakt zijn van soja.

“Wat ik interessant vind is dat we vaak uitkomen op nieuw voedsel dat zich voordoet als een kopie van dingen die we kennen. Hoe lang blijven we dat nog doen…” vervolgt Rutzerveld. We durven te onttrekken dat hier een flinke verontwaardiging van haar zit. Dat wordt bevestigd: “Ik ben inmiddels al ruim 12 jaar  met deze thema’s bezig en ik kom gewoon niet verder. Iedereen in de sector is heel bereid om kennis te delen, of het nou gaat om cellulaire landbouw of precisie fermentatie, maar zodra het gaat over vernieuwende manieren voor de implementatie van de grondstoffen, anders dan kopieën van dierlijke producten of geïntegreerd in bestaande producten, dan haken ze af..”

Evolutie in eigen regie

We treffen Rutzerveld op een bijzonder moment, ze is 14 weken zwanger. En dat heeft nogal een vervreemdend effect op haar smaakbeleving. “Ik eet normaal heel gezond. Maar groentes… Ik kon ze tijdens het eerste trimester niet zien of ruiken!”, benoemt ze. Uiteraard buigt het gesprek al snel naar de wetenschappelijke wormholes waar ze daardoor in is geraakt. “Wist je dat veel dieren niet eens kúnnen eten als ze zwanger zijn? Slangen eten niet gedurende de gehele zwangerschap. En octopussen stoppen met eten direct na de bevalling, waardoor ze snel na de geboorte van hun kroost overlijden. En hoewel het zeer intelligente wezens zijn, biedt dit ze geen kans om cultuur mee te geven, of zich te evolueren.”

Voor zowel de slang, de octopus en de zwangere voedselverafschuwer zou het best nuttig zijn als het lichaam ook zonder te eten de nodige voedingsstoffen wist aan te maken. En dat is niet eens zo’n gek idee. Veel dieren, zoals vissen, amfibieën en bepaalde vogels, hebben bijvoorbeeld een gen dat hen in staat stelt om zelf vitamine C aan te maken. En het blijkt dat vroege primaten dit gen ook bezaten. Door evolutie, en waarschijnlijk omdat primaten in gebieden zijn gaan wonen waar ze vruchten zijn gaan eten, is het gen onnodig geworden en incompleet geraakt. Maar wat als we ons DNA zouden kunnen aanvullen met nieuwe code om vanuit een eenvoudige glucose bron alle benodigde voedingsstoffen te kunnen maken?

Hoe zouden we ons voedselprobleem aanpakken als we onszelf zouden aanpassen in plaats van ons voedsel? Dit was ook de vraag achter Rutzerveld’s project Etende Buizen. Daarin presenteert ze drie scenario’s met elk een andere soort aanpassing aan ons lijf. Een daarvan luidt: wat als we functies toevoegen aan ons DNA door middel van genetische herprogrammering, om daarmee essentiële aminozuren, vetzuren en vitamines aan te maken?

De voedselmaffia

De vraag of het aanpassen van ons DNA technisch kan staat niet volledig los van of het ook ethisch verantwoord is, en of we dit soort aanpassingen gaan opnemen in onze cultuur. Want hoe ver kunnen we gaan om een duurzaam voedselsysteem op te tuigen? “Ja, de technische oplossing kan niet zonder de culturele oplossing”, bevestigt Rutzerveld. Ze vervolgt: “Mensen zouden dat natuurlijk nooit accepteren, een puur functioneel lijf en functioneel dieet. En stel je zou in Nederland alleen nog maar functionele voeding krijgen, ja dan ga je toch een grens over. Of misschien doet de voedselmaffia de kop op, die jou ‘illegaal’ voorziet van vlees, aardappelen en chocola en andere ‘delicatessen’. Die verkenning van die dystopische kant vind ik heel boeiend.”

We erkennen dat er een belangrijke gedachte oefening zit in het verkennen van de extreme vergezichten. Zo is het namelijk ook zo dat als we ons voorstellen dat de functionele mens is uitontwikkeld, dat daar nieuwe rituelen bij horen. Rutzerveld: “Niks is zo verbindend als eten, de menselijke cultuur is er praktisch omheen gebouwd. Als we toe willen naar een totaal functionele en duurzame relatie met voedsel, zullen nieuwe rituelen daar ruimte aan moeten geven. En hoewel het een flinke culturele shift vraagt liggen er wellicht kansen in iets heel anders sensorisch; zoals AR, VR, of op basis van geuren en geluiden.” De overtrokken vergezichten informeren ons waar we wel en niet naartoe moeten. Want het meest wenselijke is ook volgens Rutzerveld niet 1 richting. “I

Leven binnen je grenzen, verbeelden buiten je grenzen

We reizen even 100 jaar terug in de tijd. Wat zou jij dan hebben gedaan, vragen we Rutzerveld. Ze aarzelt geen seconde met haar antwoord: “Ik zou een van de eerste vrouwen zijn geweest die geneeskunde was gaan studeren. En als dat het niet was zou ik op een andere manier hebben uitgezocht hoe dingen werken en dat hebben bevraagd… Waarschijnlijk waren er dan wel een paar mensen boos geworden, maar de dingen waar iedereen het over eens is vind ik simpelweg niet zo interessant.” Als Rutzerveld terug had kunnen keren naar vervlogen tijden had ze wel een aantal waarden graag mee terug willen nemen. Zijnde, het leven binnen je grenzen; het niet meer verbruiken dan je nodig hebt. En, het bepaalde community gevoel waarbij skills een eerlijkere waarde kennen. “We hebben het allemaal nodig, mensen die kunnen bouwen en mensen die kunnen denken. Dat een influencer tegenwoordig zo veel geld kan verdienen vind ik totaal absurd”, stelt Rutzerveld terecht.

Ze benadrukt: “Met het oog op de toekomst, hebben ontwerpers een belangrijke rol in het ombuigen van waarden.” Wat direct ook benadrukt dat ze in onze huidige tijd niks anders had kunnen zijn dan een ontwerper, iemand die door middel van ontwerp bevraagd, agendeert en stimuleert. Daar is ze nuchter onder. “Het gaat mij om het nut van ontwerp! Juist omdat ontwerpers vaak niet op de payroll staan van bedrijven en overheden zijn zij minder gebonden aan politiek, regelgeving en andere beperkingen. De ontwerper heeft verbeeldingskracht die maatschappelijke verandering heel tastbaar en bereikbaar kan maken.”

Space farm op aarde

Hoewel we onze systemen allemaal zo efficiënt mogelijk inrichten, zijn we eigenlijk bezig om een totaal inefficiënt systeem in stand te houden, dan wel op de meest efficiënte manier. Volgens de Nederlandse Zuivel Organisatie is bijna twee derde van de geproduceerde melk bestemd voor de export. De veestapel is enorm en de uitstoot van methaan levert een grote bijdrage aan de klimaatcrisis. Het zal niet verrassen dat de functionele mens hierdoor op zoek is gegaan naar betere functies. Zo laat de Wageningen Universiteit weten dat door een aanpassing in het fokken van koeien, de methaanuitstoot van de dieren in 2050 naar schatting met een kwart daalt. Maar gaat dat niet alsnog in tegen de werkelijke oplossing? “Er zit een enorm verschil in wat we zeggen dat we belangrijk vinden als burger en wat we vervolgens doen als consument”, stelt ook Rutzerveld. Want we kunnen hier wel een ontwikkeling maken, vervolgens werken we de onhoudbaarheid nog steeds in de hand door de mate van overconsumptie en export. “De echt functionele mens in de functionele stad maakt gebruik van wat die produceert en is onderdeel van de gehele keten. Zo zou geproduceerde warmte gebruikt kunnen worden voor fermentatieprocessen en bieden onze eigen uitwerpselen goede uitkomst als compost voor de gewassen die we eten. Een rond systeem, een klein systeem”, stelt Rutzerveld.

Ze voegt daar de vergelijking aan toe met de ruimtevaart: “De ruimtevaart is ook een bijzondere en belangrijke inspiratiebron. Leven in de ruimte vraagt om een efficiënt en duurzaam systeem met weinig middelen. Zo zijn er vaak innovaties terug naar de aarde gekomen, van computers en telefonie tot de Binnenzolen voor schoenen.” De voorbeelden die hierbij aansluiten zijn (niet geheel) toevallig een groot onderdeel van de huidige expositie in het ‘Space Farming’. We zouden ons na bezoek aan deze expositie bijvoorbeeld kunnen afvragen of we binnenkort ook een bioreactor in onze keuken hebben staan, waarin algen koolstofdioxide omzetten in ons avondmaal.